Cmentarz żydowski, ul. Pułaskiego 18-20

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz żydowski. Dawniej znany też jako: Żydowska Górka (Judenberge).

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, żydowski.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, nieistniejący, upamiętniony.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Przedmieściu Jakubskim przy ul. Pułaskiego 18-20, przy skrzyżowaniu ul. Pułaskiego z ul. Antczaka. Od północy i wschodu sąsiaduje z budynkami mieszkalnymi przy ul. Konopackich, od południa z ul. Antczaka oraz budynkami mieszkalnymi, a od zachodu z ul. Pułaskiego (tuż za nią znajduje się cmentarz Św. Jakuba).

Obszar wydzielony katastralnie - obręb 55, działki ewidencyjne o nr 271 i 274/1 o powierzchni łącznej ok. 0,70 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Gminy Miasta Toruń bez wieczystego użytkowania, ul. Wały gen. Sikorskiego 8, tel. (56) 611-87-77,http://www.um.torun.pl/

Obszar sklasyfikowany jako teren rekreacyjno-wypoczynkowy (Bz).

Księga wieczysta nr TO1T/00016680/5.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/553 z 29 maja 1991.

Osobno wpisane:

  • fragmenty ogrodzenia z bramą, nr rej.: j. w. 

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie jest objęty aktualnym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego.

   2.        Rys historyczny

Nekropolia powstała najprawdopodobniej już w 1723 r. Wiemy to na podstawie zachowanego protokołu Rady Miejskiej miasta Toruń z dnia 5 lutego 1723 r., w którym pojawił się zapis dotyczący rozpatrzenia prośby o ogrodzenia miejsca pochówku zmarłych Żydów. Jednak dokładną lokalizację poznajemy dopiero z planów miasta z początku XIX wieku. Miejsce to mieściło się pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Antczaka, Pułaskiego i Konopackich, na niewielkim wzniesieniu zwyczajowo nazywanym Judenberge. Co ciekawe, dopiero na początku lat 80. XIX stulecia doprowadzono do budowy płotu. Nieco wcześniej, bo w 1879 r. wybudowano drewniany dom przedpogrzebowy. Cmentarz podzielono na cztery kwatery i zadrzewiono. W 1925 r. w związku ze zmianą przebiegu ul. Pułaskiego dokonano korekty od tej strony ulicy i wybudowano nowe ogrodzenie wraz z bramą główną, której filary stoją do dziś. Powierzchnia kirkutu wynosiła ok. 0,70ha.

W czasie II wojny światowej nie zlikwidowano go pomimo takich zamiarów zaś budynki wynajęto osobie prywatnej. Proces dewastacji rozpoczął się dopiero po 1945 r. Opiekę nad cmentarzem powierzono Zarządowi Zieleni Miejskiej (od 1957 r., faktycznie od 1963 r.) i przeprowadzono inwentaryzację, wg której doliczono się 84 nagrobki z białego marmuru i 59 z czarnego granitu. Tu należy nadmienić, że Zarząd Zieleni Miejskiej zobowiązał się do składowania kamieni nagrobkowych przedstawiających wartość majątkową na zabezpieczonym terenie. W praktyce oznaczało to składowanie ich na terenie zakładów kamieniarskich i wykorzystywanie ich jako tzw. “nagrobki powtórnego użytku”. Czego nie zabierali kamieniarze to zostało rozkradzione przez mieszkańców. O usunięciu pozostałych nagrobków wzmiankowano już w 1966 r.  Ostateczną decyzję o likwidacji władze miejskie wydały w 1972 r., co praktycznie nastąpiło w 1975. Stało się to pomimo, że nie upłynęło ustawowe 40 lat od ostatniego pochówku, a ten nastąpił w 1949 r. Przeprowadzono ją w wielkim pośpiechu. Jak relacjonował jeden ze świadków, mężczyzna mieszkający na terenie kostnicy:

Śpieszyli się, jakby chcieli zatrzeć wszystkie ślady. Maszyny, ludzie, ładowarki. Gruz z nagrobków zabierało także wojsko. Podobno budowali z tego stołówkę. Tak przynajmniej słyszałem. Gdy się tutaj wprowadziłem, fragmenty płyt nagrobkowych były już ułożone na ziemi. Zastępowały chodnik. tak jest do dzisiaj, bo nikt niczego nie zmieniał.

Z kirkutu zrobiono teren rekreacyjny. Przez pewien czas znajdował się tam plac zabaw i boisko piłkarskie. W 2008 r. okazało się, że kilka pomników z cmentarza znajduje się w magazynie miejscowego przedsiębiorstwa usług komunalnych. W 2009 r. uporządkowano teren po byłym kirkucie. M. in. osadzono metalowe furki w dawnej bramie oraz odsłonięto kamień z tablicą upamiętniającą cmentarz oraz rabina CwiHirszKaliszera - najwybitniejszą postać tam pochowaną. Ponadto uznano rosnącą tam lipę drobnolistną za pomnik przyrody i nadano jej imię Rabina Kaliszera. W 2010 r. zamontowano tablicę informacyjną w miejscu dawnego domu przedpogrzebowego oraz mniejsze tabliczki informujące o cmentarzu od strony ul. Antczaka i ul. Pułaskiego. W 2012 r. udało się na nowo obmurować cmentarz.  

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Położony na niewielkim wniesieniu, o nieregularnym kształcie (nieforemny siedmiokąt, dawniej był zbliżony do prostokąta, lecz wykrojono powierzchnię pod blok mieszkalny). Od strony ul. Antczaka i ul. Pułaskiego otoczony ceglanym murem. Wejście główne bez bramy, ale z furtami bocznymi występuje po zachodniej stronie cmentarza. Od strony ul. Antczaka występują betonowe schodki prowadzące na jego teren. Przy każdym z wejść umieszczono tabliczki informacyjne. Część układu komunikacyjnego występująca bezpośrednio przy bramie głównej jest brukowana i prowadzi do tablicy informacyjnej o nieistniejącym już domie przedpogrzebowym. Schody od strony ul. Antczaka połączone są z bramą główną za pomocą utwardzonej ścieżki. Po środku tego traktu na brukowanym półokrągłym placyku umieszczono kamień z granitową tablicą upamiętniającą toruński kirkut oraz rabina CwiHirszKaliszera. Napisy w języku polskim oraz hebrajskim. Jeszcze jedna ścieżka biegnie wzdłuż murów położonych za zabudowaniami przy ul. Antczaka.

Pomników i mogił brak na skutek likwidacji cmentarza, jednak gdy dokładnie przyjrzymy się powierzchni trawiastej to w kilku miejscach dostrzeżemy pozostałości po elementach konstrukcyjnych nagroków.

              3.2.        Wartości historyczne

Brak nagrobków na skutek likwidacji nie pozwala na ustalenie najstarszego. Z dokumentacji przeprowadzonej przed likwidacją wynika, że najstarszy pochodził z 1847 r.  Na kirkucie znajdował się także grób zbiorowy siedmiu żołnierzy wyznania mojżeszowego poległych w I wojnie światowej.

Zasłużeni pochowani:

  • CwiHirszKaliszer (1795-1874) - rabin, jeden z pionierów ruchu syjonistycznego.

Inskrypcje:

Napisy wykonywane były z dwóch stron, w języku hebrajskim i niemieckim. W wielu wypadkach zawierały treści opisane kwiecistym, poetyckim językiem. Znany jest przykład przetłumaczonej inskrypcji z nagrobka CwiHirszaKaliszera, opublikowanej w monografii cmentarza autorstwa Magdaleny Niedzielskiej.

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: dobry.

Zrewaloryzowana przestrzeń dawnego cmentarza  żydowskiego z pojedynczymi egzemplarzami starodrzewia, aleją kasztanowców białych i szpalerami nie w pełni zachowanymi oraz licznymi nowymi nasadzeniami.

Stan gatunkowy:

 

drzewa

gatunek dominujący: klon pospolity

gatunki towarzyszące: klon jesionolistny, kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, wiąz szypułkowy, wiąz górski, jesion wyniosły,robinia biała, dąb szypułkowy, głóg jednoszyjkowy, głóg jednoszyjkowy

krzewy

bez czarny, dereń biały, forsycja pośrednia, jaśminowiec, pigwowiec, ognik szkarłatny, jałowiec

pozostałe

trawa

starodrzew
(śr.: 50-100 cm)

kasztanowiec biały, klon pospolity, wiąz szypułkowy, lipa drobnolistna, robinia biała, dąb szypułkowy

Pomnikiem przyrody jest lipa drobnolistna „Lipa Rabina Kaliszera” o obwodzie pnia 276 cm uznana w 2009 r. Brak rzadkich i okazowych gatunków roślin.

Zagrożenia:

-

              3.4.        Wartości kulturowe

Były kirkut jest najstarszą pamiątką po społeczności żydowskiej obecnej w Toruniu do 1939 r. Wartość kulturowa ulega zniszczeniu na skutek holocaustu, a po wojnie wielu lat profanacji i rozkradania. Oficjalnie zlikwidowany,  doczekał się w końcu godnego upamiętnienia oraz tablic informacyjnych. Jest miejscem zadbanym, które na nowo zaistniało w świadomości torunian aczkolwiek wielu okolicznych mieszkańców nadal wyprowadza na teren kirkutu psy pomimo widocznego zakazu.

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzonych prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

-

              4.2.        Budynki cmentarne

-

              4.3.        Bramy i ogrodzenie

-         

              4.4.        Alejki

-

              4.5.        Zieleń

  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.

              4.6.        Pozostałe elementy

  • Uczulenie mieszkańców na niewyprowadzanie psów w obrębie kirkutu.

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Odczytanie macew sfotografowanych przez Bohdana Horbaczewskiego podczas sporządzania dokumentacji, o ile jeszcze tego nie uczyniono.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 1. Brama główna.
Fot. 1. Brama główna.
Fot. 2. Tabliczka informacyjna.
Fot. 2. Tabliczka informacyjna.
Fot. 3. Tablica informacyjna dot. nieistniejącego domu przedpogrzebowego.
Fot. 3. Tablica informacyjna dot. nieistniejącego domu przedpogrzebowego.
Fot. 4. Schody od strony ul. Antczaka.
Fot. 4. Schody od strony ul. Antczaka.
Fot. 5. Fragment muru.
Fot. 5. Fragment muru.
Fot. 6. Aleja główna.
Fot. 6. Aleja główna.
Fot. 7. Kamień upamiętniający kirkut.
Fot. 7. Kamień upamiętniający kirkut.
Fot. 8. Tablica upamiętniająca.
Fot. 8. Tablica upamiętniająca.
Fot. 9. Pomnik przyrody - lipa drobnolistna.
Fot. 9. Pomnik przyrody - lipa drobnolistna.
Fot. 10. Ścieżka biegnąca równolegle do muru wzdłuż ul. Antczaka.
Fot. 10. Ścieżka biegnąca równolegle do muru wzdłuż ul. Antczaka.
Fot. 11. Pozostałości po nagrobkach.
Fot. 11. Pozostałości po nagrobkach.
Fot. 12. Pozostałości po nagrobkach.
Fot. 12. Pozostałości po nagrobkach.

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. E. Jaszewska, K. Kotula, 1987.

2. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1995.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00016680/5 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 27.11.2013].

2. Rejestr pomników przyrody zlokalizowanych na terenia miasta Torunia - stan na rok 2012,http://www.torun.pl/sites/default/files/pictures/tor_pliki/rejestr_pom_przyr_2012.pdf [dostęp: 15.12.2012].

3. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r.,http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 15.12.2013].

              7.3.        Mapy i plany

1. J. Böhmer, Karte der Stadt Thorn nebstUmgegend, 1: 12500, 1884.

2. Plany cmentarza w Kartach Cmentarzy.

              7.4.        Opracowania

1. M. Niedzielska, Cmentarz żydowski, Toruń: ToMiTo, 2010.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. Z. Juchniewicz, Płyta z czarnego marmuru, “Nowości” z 27.07.1990, s. 9.

2. Z. Juchniewicz, Z. Ostrowski, Zagłada żydowskiego cmentarza, “Nowości” z 06.08.1990,  nr 130, s. 1 i 4.

3. Z. Ostrowski, Rozkradanie cmentarza żydowskiego, “Nowości” z 27.07.1990, nr 145, s. 4.

4. S. Spandowski, Nagrobki są. Pewności, niestety, brak, “Nowości” z 12.08.2008 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=881&NrSection=1&NrArticle=110583 [dostęp: 27.11.2013].

5. S. Spandowski, Wokół cmentarza żydowskiego powstaje mur, “Nowości” z 12.10.2012 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=2167&NrSection=1&NrArticle=231950 [dostęp: 15.12.2013].

6. A. Wesołowska, Pamiętajmy o cmentarzu żydowskim w naszym mieście. Jesteśmy mu to winni, “Gazeta Pomorska” z 17.11.2009 r., http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20091117/TORUN01/570427003 [dostep: 27.11.2013]

              7.6.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia, http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 27.11.2013].

2. M. Wiśniewski, Zapomniane cmentarze Torunia cz. 2, Judenberge,“Kamień na kamieniu”, 11.10.2012, http://kamiennakamieniu.wordpress.com/2012/10/11/zapomniane-cmentarze-torunia-2-judenberge/ [dostęp: 27.11.2013]