Cmentarz św. Jerzego, ul. Gałczyńskiego, tel. 56 622-31-54 (św.Szczepana), 56 622-26-03 (WNMP), 56 657-14-80 (św.Janów)

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz Św. Jerzego. Przed 1945 r. wielowyznaniowy charakter był podkreślony dodatkowo nazwami części nekropolii pochodzącymi od parafii, do której przynależały. Część ewangelicka złożona była z cmentarza Św. Jerzegocmentarza ewangelickiej parafii staromiejskiej, część rzymskokatolicka składała się z cmentarza pw Najświętszej Marii Pannycmentarza pw Św. Janów. Po 1945 r. gdy dotychczasowe ewangelickie  parafie przestały istnieć podzielono cmentarz pomiędzy trzy podmioty (patrz 1.5),  jednak torunianie nie stosują już nazw pochodzących od tych podmiotów. Część mieszkańców stosuje toponim od nazwy ulicy: cmentarz przy ul. Gałczyńskiego. Funkcjonuje również określenie cmentarzna Jerzego

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wielowyznaniowy, rzymskokatolicki oraz protestancki wyznania ewangelicko-unijnego, ewangelicko-augsburskiego, ewangelicko-reformowanego i in. Występuje też kwatera zdominowana przez prawosławnych.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, istniejący, oficjalnie nieczynny (na podstawie decyzji administracyjnej), jednak nadal odbywają się na nim pochówki.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Przedmieścu Chełmińskim, przy ul. Gałczyńskiego. Od północy i zachodu sąsiaduje z ul. Morcinka, od wschodu z ul. Sportową i nieużytkami, a od południa z ul. Gałczyńskiego.

Obszar wydzielony katastralnie - obręb nr 9. Działki ewidencyjne o nr 139, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 146, 147/1, 147/2, 148/1, 148/2 o powierzchni łącznej ok. 7,9 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność trzech parafi: ewangelickiej pw. Św. Szczepana w Toruniu, ul. Strumykowa 10, tel. (56) 622-31-54, http://torun-luteranie.pl/, rzymskokatolickiej pw Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. ks. Stefana Frelichowskiego w Toruniu, ul. Panny Marii 2, tel. (56) 622-26-03,http://www.wnmptorun.diecezja.torun.pl/ i rzymskokatolickiej pw. Św. Jana Chrzciciela i Św. Jana Apostoła w Toruniu, ul. Żeglarska 16, tel. (56) 657-14-80, http://www.katedra.diecezja.torun.pl/

Obszar sklasyfikowany jako rekreacyjno-wypoczynkowy (Bz) za wyjątkiem działki ewidencyjnej nr 146, która jest zurbanizowanym terenem niezabudowanym (Bp).

Księgi wieczyste o nr TO1T/00016681/2, TO1T/00049669/2, TO1T/00016673/3, TO1T/00037442/8, TO1T/00056650/8, TO1T/00087594/3, TO1T/00056651/5, PRZEDMIEŚCIE V-351-A, TO1T/00001553/8.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/216 z 28 lutego 1991 r.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie posiada aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego.

   2.        Rys historyczny

Cmentarz założony w 1811 r. jako spadkobierca starego cmentarza mieszczącego się w granicach terenu kościoła i szpitala Św. Jerzego utraconego na rzecz wojska z powodu modernizacji umocnień obronnych. Istniejące wówczas budynki zburzono w latach 1811-1813, a cmentarz zlikwidowano, uprzednio przenosząc część płyt nagrobnych do innych kościołów lub na inne cmentarze, w tym omawiany. Już od początku nie miał jednego gospodarza. Oprócz ewangelickiej gminy Św. Jerzego cmentarzem zarządzała staromiejska gmina ewangelicka. Pochówki miała prawo dokonywać także rzymskokatolicka parafia Św. Janów (od 1833 r.). Do wyżej wymienionych dołączył w 1853 r. nowy użytkownik, katolicka parafia NMP. Wtedy też dokonano wyraźnego podziału na kwatery zajmowane przez poszczególne parafie. Przez cały czas jego powierzchnia rosła w miarę przekazywania darowizn na rzecz poszczególnych gmin wyznaniowych. Największy przyrost powierzchni zanotowano w 1890 r., kiedy to Rada Miejska przyznała  2 ha gruntu. W tym samym czasie  uregulowano stosunki własnościowe. Gmina Św. Jerzego pozostała właścicielem tylko tego fragmentu, który zakupiła pierwotnie natomiast reszta terenu (w dyspozycji ewangelickiej gminy staromiejskiej, parafii Św. Janów i parafii NMP) zaczęła formalnie należeć do miasta. W 1903 r. niewielką działkę przyznano baptystom. Rozwój cmentarza w XX w. przebiegał cały czas w kierunku północnym. Co ważne, różni użytkownicy nigdy nie grodzili się wewnątrz cmentarza. Przez cały czas stanowił on jedną całość otoczoną wspólnym murem. Jak na każdym dużym cmentarzu i tu zdarzały się kradzieże nagrobków lub akty wandalizmu, o czym donosiła międzywojenna prasa w 1928 i 1930 r. Znaczny odpływ ludności ewangelickiej po 1920, a przede wszystkim po 1945 r. spowodował nieodwołalne przemiany w  administrowaniu kwaterami zajmowanymi przez zmarłych tego wyznania. Zostały one powtórnie użyte przez parafie katolickie, co pociągnęło za sobą likwidację wielu nagrobków ewangelickich zaniedbanych z braku opieki. Obecnie terenem największej w Toruniu nekropolii administrują trzy parafie, katolickie NMP i Św. Janów oraz ewangelicko-augsburska pw Św. Szczepana. Rozrost cmentarza został trwale zahamowany przez budowę osiedli mieszkaniowych od strony północnej i zachodniej.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz o złożonej strukturze, na którą składa się fakt posiadania trzech różnych administratorów poszczególnych części, a przede wszystkim długa historia tego miejsca wiecznego spoczynku torunian. Miejsce to,  już w odległej przeszłości, było miejscem pochówku zamożnych mieszkańców, których groby sąsiadowały z przeciętnymi mogiłami.

Na terenie cmentarza znajdują się pochówki osób co najmniej trzech różnych wyznań: rzymskokatolickiego, ewangelickiego i prawosławnego. Nie jest to czytelne w układzie przestrzennym, ani w formie nagrobków; cały cmentarz ogradza jeden płot, brak jest wewnętrznego rozgraniczenia. Podobnie nie jest widoczne to, że znaczną część osób chowanych przed I wojną światową stanowili Niemcy. To, co obecnie widzimy na cmentarzu, to w przytłaczającej większości pomniki nagrobne powstałe po 1920 roku. Wcześniejszy wygląd tego miejsca uległ zatarciu przez ciągłe użytkowanie i nowe pochówki. Pozostałością po poprzednich grobach stanowią metalowe ogrodzenia wokół pól grobowych, których na cmentarzu św. Jerzego zachowało się wyjątkowo dużo. W pewnych miejscach cmentarza spod ziemi widoczne są stare obmurowania nagrobków, użyte prawdopodobnie jako utwardzenie podłoża pod nowe pomniki, lub też znaleźć można porzucone fragmenty cokołów nagrobków.

Teren, w kształcie zbliżonym do pięciokąta, jest podzielony na 31 nieregularnych kwater, różnej wielkości.Na cmentarz prowadzą dwie szerokie bramy (od strony ul. Gałczyńskiego) oraz pięć mniejszych furtek (jedna obok kaplicy, pozostałe od ul. Morcinka i ul. Sportowej). W południowo–zachodnim narożniku cmentarza znajduje się drewniana kaplica, wybudowana w 1885 roku, obecnie służąca jako kościół parafii polskokatolickiej. Wzdłuż ogrodzenia od strony ul. Morcinka, w części znajdującej się bliżej kaplicy, założono w 1992 roku lapidarium złożone z nagrobków przeniesionych z pobliskiego likwidowanego cmentarza luterańskiego przy ul. Matejki.

Większa część cmentarza, z wykluczeniem placu znajdującego się w centrum i jego północnej partii, posiada zacienione przez drzewa aleje. Wspomniany plac (wcześniej użytkowany jako szkółka ogrodnicza), od niedawna został przeznaczony na miejsce spoczynku generał Elżbiety Zawadzkiej. W jego sąsiedztwie wybudowano, drugie w Toruniu oprócz CCK, kolumbarium. Dla starszej części cmentarza, przylegającej do ul. Gałczyńskiego, zwłaszcza jego południowo–wschodniej części, charakterystyczny jest jednolity ciąg metalowych ogrodzeń, ciągnących się wzdłuż alei.  Część z nich jest wtórnie użyta, przeniesiona z innych lokalizacji (m. in. ze staroluterańskiego). Niekiedy pole grobowe otoczone jest ogrodzeniem składającym się z trzech odmiennych modułów. Wśród nich znajdują się obiekty o wysokiej klasie artystycznej, m.in w stylu neogotyckim, z II poł. XIX w., a także secesyjne.wyjątkiem są odlewane żeliwne ogrodzenia, większość z nich robiona jest prostymi metodami kowalskimi z prefabrykatów.

Wewnątrz ogrodzeń znajdują się najczęściej współczesne pochówki, zachowały się jednak w kilku miejscach stare żeliwne tabliczki z nazwiskami poprzednio pochowanych rodzin bądź poszczególnych zmarłych. Szczególnie cenna jest tabliczka z nazwiskiem rodziny Jasińskich, ozdobiona płaskorzeźbą z głową Chrystusa. Na metalowych elementach krat zachowało się wiele tabliczek z sygnaturami zakładów, które je wykonały(A. Betlejewski Thorn, J. F. Block Thorn, G. DoehnThorn, IrmerThorn, J. Krzywiński, Poznań, C. LabesThorn, O. Marquardt Thorn, H. RiemenschneiderThorn, H. RiemerThorn, O. RöhrThorn, R. Tilk, Thorn, A. WittmannThorn). W niektórych miejscach cmentarza ogrodzenia tworzą prawdziwy labirynt, ukryty pomiędzy rzędami pomników i cmentarną roślinnością.

Wtórne wykorzystanie cechuje nie tylko elementy metalowe. Także wiele kamiennych nagrobków to ponownie wykorzystane, przekute, zazwyczaj niemieckie, pomniki nagrobne. Na cmentarzu odnajdujemy wiele sygnatur warsztatów kamieniarskich (A. IrmerThorn, A. Kamiński Briesen, J. PiątkiewiczThorn). Jeden z nich został nawet sprowadzony z Gdańska. Jego wykonawcą był zakład Dreyling& Co Danzig.

Najstarszy zachowany nagrobek został ustawiony w pobliżu dawnej kaplicy i poddany konserwacji. Jest  to neoklasycystyczny postument z urną, kupca Johanna EphraimaWessela (zm. 1817 r. , pomnik z 1826 r.). Niedaleko głównego wejścia zachowały się płyty Amalii Hirsch (zm. 1844 r.) i sędziego Wilhelma Diestela  (zm. 1851 r.). Są to  jedne z niewielu nagrobków pochodzących z XIX wieku. Wśród pomników powstałych w późniejszym czasie przeważają nagrobki wykonane z betonu, sztucznego kamienia i lastryka, nie brakuje jednak pomników z droższych materiałów. Niektóre z dosyć licznych rzeźb figuralnych wykonano z białego marmuru (anioł stojący na grobie rodziny Domańskich), odlewów ze stopu cynku z innymi metali (trzy figury Chrystusa Miłosiernego - grób rodziny Zielińskich oraz grób rodziny Reschke) lub z biskwitu (czyli rodzaju białej ceramiki – niewielkie figury aniołów na dziecięcych grobach). Zachowały się także sporych rozmiarów metalowe odlewane krzyże u Antoniego Żernickiego (1783-1836, krzyż ufundowany w 1854 r.) i Karola Wakarecego (1846- 1892), bądź kute (grób rodziny Dreszlerów).

Pewne bogactwo charakteryzuje nie tylko materiał, ale też formę nagrobków. Na cmentarzu odnajdziemy figury Chrystusa niosącego krzyż (w tym odnowiony ze środków z kwesty pomnik Adama Jabłońskiego), Jezusa Miłosiernego i Zmartwychwstałego; Maryi, Pietę (nagrobek rodziny Skowrońskich), figury aniołów (m.in. rodziny Piątkiewicz), ciekawą figurę nieznanego świętego na grobie rodziny Dziewulskich,  płaczkę, oraz płaskorzeźbę z przedstawieniem starca w grocie o nieznanej symbolice. Interesującym przykładem współczesnego nagrobka jest pomnik Ignacego Jaxy Bykowskiego, zmarłego w 1968 roku, ozdobiony wysokiej klasy artystycznej płaskorzeźbą z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Uwagę przyciągają widoczne z daleka formy monumentalne mające postać rozbudowanych portali. Główną ich częścią jest pionowa płyta posiadająca gzyms podparty dwiema kolumnami. Pomiędzy kolumnami umieszczano tablicę inskrypcyjną. Do dziś przetrwało kilka takich form. Są to nagrobki rodziny Glińskich, Landgraff, Raapke, Wolff.

Oprócz rzeźb, stojących na postumentach lub osadzonych w oprawie architektonicznej ciekawą formę mają nagrobki w kształcie sarkofagów (grobowiec rodziny Jankowskich, nagrobek prof. Bronisława Jamontta), obelisków lub nawet stylizowanych na ludowe kapliczki (wykonana z wypalonej ceramiki kapliczka Klary Borysowskiej). 

              3.2.        Wartości historyczne

Najstarszy ze znalezionych upamiętnia Johanna EphraimaWessela (1765-1817, pomnik z 1826). Drugi z najstarszych wydaje się być żeliwny krzyż Antoniego Żernickiego (1783-1836), ufundowany w 1854 r. Na cmentarzu znajdują się liczne pochówki symboliczne. Ze względu na zasługi pochowanych osób, często są opisane wykonywane przez nie zawody lub stopnie naukowe. Zaznaczone jest również pochodzenie danej osoby, głównie dotyczy to pochodzących z Kresów  (np.: „wilnianka”, „ur. w majątku Kazimierzów ziemi mińskiej”). Pochowano tutaj także cywilne ofiary wojny pochodzenia niemieckiego, które zostały zabite w pierwszych dniach września podczas internowania.

Zasłużeni pochowani:

Nie sposób wymienić wszystkich ważnych osób pochowanych na tym cmentarzu. Ta najstarsza nekropolia w mieście jest miejscem wiecznego spoczynku co najmniej stu wybitnych torunian, a część z nich posiada ulicę swojego imienia. Odnajdziemy tu groby zasłużonych, wywodzących się ze wszystkich środowisk: akademickich, artystycznych, duchownych, lekarskich, politycznych, prawniczych, sportowych, wojskowych, ziemiańskich  i wielu innych. Ich listę można zobaczyć w opracowaniu prof. Magdaleny Niedzielskiej, a także na stronie cmentarza Św. Jerzego w Wikipedii.  Poniżej kilkanaście mniej znanych postaci:

  • Hermann Wolgemuth (1865-1922) - pastor kościoła staroluterańskiego.
  • Józefat Jankowski (1867-1926) - wiceprezydent Torunia.
  • Feliks Gęstwicki (1884-1935) - artysta malarz.
  • Franciszek Rychłowski (1878-1949) - aktor, artysta dramatyczny.
  • Halina Dunin-Rychłowska (1888-1952) - aktorka, artystka dramatyczna.
  • Alfred Jankowski (1878-1953) - sędzia sądu okręgowego w Wilnie.
  • Paweł Klimosz (1879-1953) - pedagog, inspektor szkolny, więzień obozów koncentracyjnych, kurator parafii ewangelicko-augsburskiej.
  • Teodora Golczewska z Rapackich (1892-1967) - aktorka, członek AK, odznaczona Krzyżem Oficerskim.
  • Roman Kociurski (1888-1967) - pedagog, dyrektor przedwojennej Szkoły Handlowej w Toruniu.
  • Marian Stankiewicz (1901-1968) - artysta malarz.
  • Brunon Gęstwicki (1882-1969) - artsyta malarz.
  • Stefan Golczewski (1893-1969) - aktor, żołnierz AK.
  • Jan Wilczyński (1891-1970) - zoolog, prof. USB i UMK, posiada cenotaf.
  • Wacław Kryński (1898-1980) - major Wojska Polskiego, adiutant marszałka Piłsudskiego, odznaczony złotym i srebrnym krzyżem Virtuti Militari.
  • Leon Kostulski (1919-1980) - artysta plastyk.
  • Romuald Twardowski (1900-1986) - członek POW i AK, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
  • Jadwiga Leydo (1901-1987) - żołnierz AK, uczestniczka powstania warszawskiego.
  • Zdzisław Kulikowski (1919-1988) - artysta plastyk.
  • Barbara Rychłowska-Kulikowska (1919-1992) - aktorka.
  • Alojzy Goss (1914-1994) - artysta malarz.
  • Józef Kotlarczyk (1922-1994) - artysta malarz, docent, żołnierz AK.
  • Zygmunt Kotlarczyk (1917-1996) - artysta malarz, grafik. Profesor UMK.
  • Krystian Przysiecki (1937-2005) - dziennikarz, reżyser, redaktor TVP, prowadzący program “Zawsze po 21”.
  • Zbigniew Woyciechowski - organizator parafii ewangelicko-augsburskiej w Toruniu, przewodniczący rady koscielnej.

Inskrypcje (zachowana pisownia oryginalna):

Hierruhen in Gott | unsereliebenEltern |  der LazarethOberinspektor a. D. | Rechnungsrat, Ritterp.p | MatthiasKupperz | * 23. Jan. 1834,  † 01. Jan. 1902. | Anna Kupperz |geb. Höhr | * 27. Aug. 1837, † 28. Mai 1902.

(postument wtórnie użyty w nagrobku rodziny Kowalskich, MatthiasKupperz był nadinspektorem lazaretu w stanie spoczynku (ausDienst), księgowym sztabu oraz posiadał najniższy stopniem niemiecki tytuł szlachecki. Nie były to jego wszystkie funkcje o czym świadczy skrót p. p. od praemissispraemittendis)

Co mieliśmy Najdroższego | W tym grobie się mieści | Śmierć nam wszystko | Zabrała nie wzięła boleści.

“NIE BÓJ SIĘ ŚMIERCI | PAMIĘTAJ O TYCH | CO PRZED TOBĄ BYLI | I BĘDĄ PO TOBIE | TAKI JEST WYROK | WYDANY PRZEZ PANA” Mądrość Syracha

Przez Twoją żałość tak srogą | Przez śmierć Syna Twego drogą | Gdy mnie ściśnie śmierci trwoga | Daj ratunek Matko droga!

Lileczko byłaś nam jedyna i droga | Po krótkim przeżyciu z nami | Zgasło słońce Twoje choć jeszcze był dzień. | Na rozkaz Boży wezwana | By Cię tam wiedli biali anieli | Ku jasnej drodze wieczności | Pozostawiłaś po sobie nieukojony smutek i łzy. | Dziś nikt nas nie pocieszy, zaśpiewa, ukocha.| Nikt nas nie nazwie „Moje Kochanie”. | Wszystko straciliśmy co ukochało serce. | Śpij ukochana Lileczko. | Przez nas nigdy nie zapomniana. | Śpij w spokojnej ciszy | Miłość nasza zawsze Ci towarzyszy | Nieutuleni w żalu | Rodzice

Nie ma prócz łez za Ojczyzną | Boleśniejszych i czystszych na ziemi | jak łzy rodziców | nad dziećmi swojemi.

Gdy zapukasz do | niebios bram | uproś zbawienie | i nam

(nagrobek organisty par. NMP Piotra Boczka)

Gdy się miało szczęście, które się nie trafia, | czyjeś ciało, ziemię całą, | a zostanie tylko fotografia, | to, to jest bardzo mało…

(nagrobek Jerzego Polkowskiego)

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: średni/zły (zieleń historyczna), dobry/średni (współczesne nasadzenia).

Bardzo bogaty i różnorodny skład gatunkowy szaty roślinnej jak również liczny starodrzew rozmieszczony równomiernie w granicach założenia, aleje i szpalery nie w pełni zachowane, pojedyncze okazowe egzemplarze, ciekawe formy przestrzenne drzew odmian zwisających i oryginalne egzemplarze bluszczu pospolitego porastającego drzewa i stare nagrobki oraz współczesne nasadzenia wypełniające wolne przestrzenie cmentarza, zagrożenia dla drzew stanowią liczne ubytki wgłębne z objawami próchnicy, liczne egzemplarze jemioły, a dla kompozycji cmentarza nadmiernie rozrastające się samosiewy.

Stan gatunkowy:

 

drzewa

gatunek dominujący: klon pospolity

gatunki towarzyszące: buk pospolity, brzoza brodawkowata, brzoza brodawkowata odm. zwisająca, dąb szypułkowy, klon jawor, klon jesionolistny, kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, wiąz szypułkowy, wiąz odm. zwisająca, jesion wyniosły, jesion wyniosły odm. zwisająca, topola włoska, świerk pospolity, świerk kłujący odm. srebrna, sosna pospolita, daglezja zielona, modrzew europejski, robinia biała

krzewy

lilak pospolity, żywotnik zachodni, cis pospolity, jałowiec pospolity, cyprysik Lawsona tawuła, róża, berberys Thunberga, mahonia pospolita, sumak octowiec, ligustr pospolity, brzoza brodawkowata odm. zwisająca

pozostałe

bluszcz pospolity przy nagrobkach i porastający starodrzew

starodrzew
(śr.: 50-100 cm)

dąb szypułkowy, kasztanowiec biały, klon pospolity, wiąz szypułkowy, klon jawor, topola włoska, robinia biała,buk pospolity, lipa drobnolistna

Brak pomników przyrody. Gatunkiem rzadkim jest wiąz odm. zwisająca, jesion wyniosły odm. zwisająca. Egzemplarzami okazowymi są dwa dęby szypułkowe o średnicach pnia 130 i 127 cm oraz kwitnące egzemplarze bluszczu pospolitego.

Zagrożenia:

  • Brak systematycznej pielęgnacji.
  • Występujące liczne egzemplarze jemioły pospolitej.
  • Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.
  • Kolizje z elementami budowlanymi.
  • Odsłonięte korzenie.
  • Niekontrolowany wysyp śmieci.

              3.4.        Wartości kulturowe

Nekropolia jest miejscem spoczynku co najmniej stu znanych i zasłużonych osób. Toruński odpowiednik toutesproportionsgardéeswarszawskich Powązek.

Ciekawym zagadnieniem jest podejście samych torunian do cmentarza. Z jednej strony zauważalne jest, niespotykane na innych cmentarzach, przykre przyzwyczajenie osób odwiedzających groby, którzy wypalone znicze i stare wiązanki wyrzucają na opuszczone pochówki. Przykładem tego jest grób rodziny Raapke,  grób WillegoDoehna oraz grób pańtwa Golczewskich. Z drugiej strony godnymi naśladowania są osoby, które biorąc pod uwagę charakter cmentarza, otaczają groby swoich bliskich nowymi metalowymi ogrodzeniami, dopasowanymi do zabytkowego sąsiedztwa. 

Co roku Towarzystwo Miłośników Torunia 1 listopada przeprowadza kwestę na renowację wybranych nagrobków. Do tej pory z zebranych środków przeprowadzono prace przy następujących pomnikach znajdujących się na cmentarzu św. Jerzego:

  • Władysława Szumana,
  • Johanna EphraimaWessela,
  • Mariana Sydowa,
  • rodziny Leona i Wandy Szumanów (6 pomników),
  • Mariana Doerffera,
  • rodziny Łodzińskich i Rodziewiczów,
  • Jana Chryzostoma Ornassa,
  • ks. Heliodora Grzymały-Łaszewskiego,
  • prof. Mieczysława Limanowskiego,
  • Ludwika Kolankowskiego,
  • prof. Bronisława  Jamontta,
  • dr. Ottona Steinborna,
  • Waleriana Preisnera,
  • Kazimiery Biuszel Karnickiej,
  • Magdaleny Jakobi Pawłowicz,
  • Fritza i Konrada Raapke
  • Adama Jabłońskiego.

   4.        Wytyczne dotyczące prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

  • Konserwacja nagrobka Ernsta Voelknera (1868­-1913), członka magistratu i jego żony Jadwigi z Zardzewskich.
  • Konserwacja nagrobka rodzinyAraczewskich (figura Chrystusa grożąca przewróceniem).
  • Sklejenie połamanej figury anioła (nagrobek Halinki Swobodzińskiej).
  • Konserwacja żeliwnej tabliczki z głową Chrystusa (rodzina Jasińskich).
  • Oczyszczenie ze zbędnej roślinności oraz sklejenie nagrobka państwa Golczewskich.
  • Bieżące prace konserwatorskie przy metalowych ogrodzeniach pól grobowych, polegające nie tylko na ich malowaniu, ale również na ich wyprostowaniu i poprawieniu ich stabilności.
  • Oczyszczenie i sklejenie oraz poprawienie czytelności napisów na nagrobkach znajdujących się w lapidarium staroluterańskim.
  • Ochrona pozostałych na cmentarzu nagrobków z niemieckimi inskrypcjami, w tym tych wtórnie użytych (np. nagrobek rodziny Laengner).
  • Odzyskanie i sklejenie marblitowej tablicy inskrypcyjnej Gustava Bartscha, dziś wtórnie wykorzystanej na nagrobku państwa Kurowskich.
  • Wycięcie roślinności wokół nagrobka Alfonsa Ziontkowskiego.
  • Przeprowadzenie prac konserwatorskich nad marmurowym krzyżem Mariana Nowakowskiego i oczyszczenie kwatery ze zbędnej roślinności.
  • Uwidocznienie wielu zaniedbanych, anonimowych mogił obmurowanych. Część z nich posiada zarośnięte poziome płyty z inskrypcjami.

              4.2.        Budynki cmentarne

  • Budynek byłej kaplicy jest w dobrym stanie, niedawno został pomalowany i nie wymaga prac remontowo-konserwatorskich od zewnątrz.
  • Tymczasowe, blaszane budynki gospodarcze oraz nieuporządkowy teren wokół nich szpecą otoczenie i wymagają postawienia choćby ukrywającego je parkanu.
  • Porządane jest nadanie kolumbarium estetyki nawiązującej do architektury cmentarza

              4.3.        Bramy i ogrodzenie

  • Słupki bram służą niestety jako słupy ogłoszeniowe dla nielegalnych reklam, należy doprowadzić do tego, aby ogłoszenia trafiały na stosowne tablice, bądź były usuwane.
  • Zabytkowe ogrodzenie od strony ul. Gałczyńskiego wymaga rekonstrukcji, ponieważ poszczególne przęsła są silnie skorodowane bądź powyginane.

              4.4.        Alejki

  • Należy zadbać o posypywanie alejek zimą piaskiem (użycie soli jest niewskazane ze względu na jej szkodliwe działanie dla nagrobków).
  • Na części alejek należy wyrównać koleiny.

              4.5.        Zieleń

  • Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem i projektem nasadzeń.
  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.
  • Likwidacja nadmiernie rozrośniętych samosiewów.
  • Uporządkowanie północno - zachodniego fragmentu cmentarza, wolnego od pochówków, z nadmiaru krzewów i chwastów.
  • Uporządkowanie roślinności w partii lapidarium (odsłonięcie niewidocznych zza samosiewów nagrobków), bieżące koszenie chwastów.

              4.6.        Pozostałe elementy

  • Uprzątnięcie śmieci oraz inne rozplanowanie koszy na cmentarzu. Porządane jest użycie innych pojemników o powierzchni zakrytej , z których śmieci nie będą się rozsypywać.
  • Montaż toalet na cmentarzu.
  • Wyprofilowanie skarpy wewnętrznej od strony ul. Gałczyńskiego

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Konieczność wykonania szczegółowego opracowania historyczno-konserwatorskiego dla całego cmentarza włącznie z wykonaniem fotograficznej dokumentacji najcenniejszych nagrobków.
  • Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
  • Zamontowanie szczegółowych planów cmentarza w poszczególnych częściach administrowanych przez daną parafię.
  • Wprowadzenie oznakowania kwater i sektorów wzorem z Centralnego Cmentarza Komunalnego.
  • Stworzenie strony internetowej poświęconej cmentarzowi wraz z wyszukiwarką zmarłych. Dotychczasowa obarczona jest licznymi błędami i nie wyczerpuje tematu.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 17. Kolumbarium.
Fot. 17. Kolumbarium.
Fot. 18. Miejsce pochówku gen. E. Zawadzkiej.
Fot. 18. Miejsce pochówku gen. E. Zawadzkiej.
Fot. 19. Pomnik rodziny Jankowskich.
Fot. 19. Pomnik rodziny Jankowskich.
Fot. 20. Stylizowany na sarkofag nagrobek B. Jamontta.
Fot. 20. Stylizowany na sarkofag nagrobek B. Jamontta.
Fot. 21. Najstarszy nagrobek na cmentarzu.
Fot. 21. Najstarszy nagrobek na cmentarzu.
Fot. 22. Jeden z pomników w formie głazu.
Fot. 22. Jeden z pomników w formie głazu.
Fot. 23. Nagrobek Willy Doehna.
Fot. 23. Nagrobek Willy Doehna.
Fot. 24. Zaniedbana mogiła niemieckich ofiar września 1939 r.
Fot. 24. Zaniedbana mogiła niemieckich ofiar września 1939 r.
Fot. 25. Obudowany przez współczesne pochówki pomnik rodziny Wolff.
Fot. 25. Obudowany przez współczesne pochówki pomnik rodziny Wolff.
Fot. 26. Nagrobek rodziny Raapke
Fot. 26. Nagrobek rodziny Raapke
Fot. 27. Odkryta inskrypcja w dawnej kwaterze rodziny Laengner, obecnie zajętej przez nagrobki współczesne.
Fot. 27. Odkryta inskrypcja w dawnej kwaterze rodziny Laengner, obecnie zajętej przez nagrobki współczesne.
Fot. 28. Sygnatura nagrobka sprowadzonego z Gdańska.
Fot. 28. Sygnatura nagrobka sprowadzonego z Gdańska.
Fot. 29. Nagrobek pastora staroluterańskiego H. Wolgemutha.
Fot. 29. Nagrobek pastora staroluterańskiego H. Wolgemutha.
Fot. 30. Jeden z nagrobków w staroluterańskim lapidarium.
Fot. 30. Jeden z nagrobków w staroluterańskim lapidarium.
Fot. 31. Wtórnie użyty nagrobek państwa Kupperz.
Fot. 31. Wtórnie użyty nagrobek państwa Kupperz.
Fot. 32. Rzadko występująca forma nagrobka z kulą.
Fot. 32. Rzadko występująca forma nagrobka z kulą.

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. L. Bliskowski, Analiza artystyczna wraz z przeprowadzeniem rejestru nagrobków o wartości artystycznej i historycznej w obrębie cmentarza Św. Jerzego w Toruniu, Toruń, 1975, mps.

2. E. Buze, I. Kurowska, M. Krużyńska, Inwentaryzacja i projekt uporządkowania dawnego cmentarza staroluterańskiego i fragmentu części ewangelickiej cmentarza Św. Jerzego w Toruniu, Toruń, 1996.

3. Karta Cmentarza, oprac. E. Jaszewska, M. Bartoś, 1988.

4. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1995.

5. Spis zmarłych pochowanych na części ewangelickiej cmentarza (księga inwentarzowa w posiadaniu parafii Św. Szczepana).

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księgi wieczyste o nr TO1T/00016681/2, TO1T/00049669/2, TO1T/00016673/3, TO1T/00037442/8, TO1T/00056650/8, TO1T/00087594/3, TO1T/00056651/5, PRZEDMIEŚCIE V-351-A, TO1T/00001553/8 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 15.12.2013].

2. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r.,http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 15.12.2013].

              7.3.        Plany i mapy

1. J. Böhmer, Karte der Stadt Thorn nebst Umgegend, 1: 12500, 1884.

2. J. Röder, Plan miasta Torunia, Toruń: Zakład Graficzny “Sztuka”, 1934.

3. Plany z Karty Cmentarza.

4. Plany części ewangelickiej cmentarza (w posiadaniu parafii Św. Szczepana) z podziałem na sektory, rzędy i kwatery.

              7.4.        Opracowania

1. B. Dybaś (red.), Cmentarz Św. Jerzego, Toruń, ToMiTo, 2006.

2. M. Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: Towarzystwo Naukowe Toruń, 1992, s. 37-44.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. Okradanie nagrobków, “Słowo Pomorskie” z 14 listopada 1928 r., nr 263, s. 8.

2. S. Spandowski, Czyja to jest mogiła?, “Nowości” z 17.07.2006 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=248&NrSection=1&NrArticle=37239 [dostęp: 15.12.2013].

3. S. Spandowski, Grób znalazł się na ziemi niczyjej, “Nowości” z 10.07.2006 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=242&NrSection=1&NrArticle=36565 [dostęp: 15.12.2013].

4. Śwętokradcy cmentarni przy robocie, “Wiadomości kościelne parafii N. M. Panny”, 1930 r., nr 23, s. 4.

              7.6.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia,http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 02.12.2013].

2. Strona cmentarza Św. Jerzego na portalu Historicus, http://historicus.umk.pl/cmentarz/ [dostęp: 18.12.2013].

2. Strona cmentarza Św. Jerzego w Wikipedii, http://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_%C5%9Bw._Jerzego_w_Toruniu [dostęp: 18.12.2013].