Cmentarz Elsnerów ul. św. Józefa 37-45

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz ewangelicki rodowy rodziny Elsner. Pozostałe nazwy używane wymiennie: cmentarz Elsnerów, cmentarz rodowy na Bielanach, cmentarz bielański.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz rodowy, wyznaniowy, protestancki, wyznania ewangelicko-unijnego.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, nieistniejący, upamiętniony.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Bielanach, przy ul. Św. Józefa 37-45 wewnątrz parku mieszczącego się na terenie miejskich wodociągów będącego strefą ochronną ujęć wody. Ok. 100 m. na południe od wieży ciśnień.

Cmentarz nie jest publicznie dostępny. Aby go odwiedzić należy skontaktować się z Muzeum Techniki i Inżynierii Komunalnej prowadzone przez podmiot zarządzający.

Obszar nie wydzielony katastralnie. Położony w obrębie 34, na terenie działki ewidencyjnej nr 58/5. Szacunkowa powierzchnia wynosi ok. 0,02 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Gminy Miasta Toruń z wieczystym użytkowaniem. Z jej ramienia podmiotem odpowiedzialnym jest spółka miejska Toruńskie Wodociągi sp. z o. o., ul. Rybaki 31/35, tel. (56) 658-64-00, http://www.wodociagi.torun.com.pl/.

Obszar sklasyfikowany jako lasy (Ls).

Księga wieczysta nr TO1T/00018419/9.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Nie wpisano.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie jest objęty aktualnym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego.

   2.        Rys historyczny

Cmentarz bielański powstał w 1811 r. na skutek likwidacji kościoła Św. Jerzego i otaczającego go cmentarza. Ród Elsnerów dzierżawiący wówczas folwark Bielany postanowił przenieść groby członków rodziny na teren nieodległego od majątku lasku. Pomimo, że Bielawy podlegały pod ewangelicką gminę staromiejską cmentarz nigdy nie podlegał jurysdykcji kościelnej. Założono go jako prywatny cmentarz rodowy, nad którym opiekę mieli roztaczać kolejni dzierżawcy Bielan. Choć cały obszar lasku zarezerwowany był na cmentarz, pochówków dokonywano tylko w niewielkiej kwaterze oddzielonej od pozostałej części parku ceglanym murem. Pochowano łącznie 26 osób. W 1866 r. Magistrat podjął decyzję o ostatecznym zamknięciu cmentarza. Na drodze wyjątku ostatniego pochówku dokonano w 1873 r. W latach 80. XIX w. rodzina Elsnerów odstąpiła od użytkowania lasku w zamian za utrzymywanie cmentarza przez miasto. Gdy w 1894 r. ukończono budowę wodociągów miejskich, lasek z cmentarzem Elsnerów włączono w ich skład i ogrodzono tworząc park. W 1920 r. polskie władze odmówiły prawa do własności gruntu członkom rodu Elsner. Po 1945 r., część budynków wodociągów służyło jako mieszkalne, a park wraz z cmentarzem stał się terenem rekreacyjnym. W pamięci ludzi mieszkających wówczas w budynkach wodociągów cmentarz Elsnerów jawi się jako zarośnięty i zdewastowany. W latach 90 XX w. dokonano uprzątnięcia kwatery rodowej zamieniając teren cmentarza w lapidarium. Prace konserwatorskie polegające na konserwacji krzyża i ogrodzenia podjęto w 2005 r. z inicjatywy Toruńskich Wodociągów.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Położony na terenie płaskim, przyjmuje dziś kształt prostokąta. Pole grobowe wyposażone w ogrodzenie rozpostarte pomiędzy niewielkimi ceglanymi słupkami. Posiada także bramę o rozmiarach dobranych do reszty ogrodzenia. Po środku znajduje się umieszczony na kamiennym postumencie żeliwny krzyż. Wzdłuż krawędzi krzyża, z przodu i z tyłu poprowadzono ornament. Z przodu umieszczono inskrypcję, z tyłu bukiet liści palmowych. Tuż przy wejściu na jednym ze słupków zamontowano tabliczkę informacyjną.

              3.2.        Wartości historyczne

Najstarszy pochówek miał miejsce w 1811 r., aczkolwiek przeniesiono tutaj zwłoki m. in.  Johanna Theodora Elsnera, zmarłego w 1803 r.

Zasłużeni pochowani:

Cmentarz dedykowany wyłącznie członkom rodziny Elsner zmarłym w latach 1803-1873.

Inskrypcje (zachowana pisownia oryginalna):

Typowa inskrypcja informująca o rodzinnym miejscu pochówku.

Ruhestätte der Familie | Elsner.

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: dobry.

Wygrodzona kwatera rodziny Elsnerów znajduje się na terenie bardzo starannie utrzymanego parku.

Brak pomników przyrody oraz rzadkich i okazowych gatunków roślin.

Zagrożenia:

• Nieleczone ubytki u podstawy drzew.
• Występujące egzemplarze jemioły pospolitej.

              3.4.        Wartości kulturowe

Lapidarium Elsnerów jest jedynym reliktem po cmentarzu rodowym na terenie dzisiejszego miasta Torunia. Starannie utrzymane i odnowione dzięki Toruńskim Wodociągom. Brak dostępu publicznego na teren parku jest zrozumiały jednak powoduje rodzenie się najróżniejszych domysłów na temat krzyża widocznego przechodniom zza płotu. Niektórzy uważali, że jest to mogiła pomordowanych wodociągowców. Co ważne, przewodnicy po mieszczącym się wewnątrz wieży ciśnień Muzeum Techniki Inżynierii Komunalnej nigdy nie zapominają podzielić się informacjami na temat tego byłego cmentarza. W ramach przywracania pamięci “ewangelickiej atlantydzie”, miejsce znajduje się w internetowej bazie zapomnianych cmentarzy Lapidaria.

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzonych prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

• Usunięcie korektora ze słowa “Elsner” w inskrypcji na przedniej stronie krzyża.

              4.2.        Budynki cmentarne

-

              4.3.        Bramy i ogrodzenie

-

              4.4.        Alejki

-

              4.5.        Zieleń

• Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.

              4.6.        Pozostałe elementy

-

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

• Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. Henryk Grecki, 1994.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00018419/9 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych, http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 28.11.2013].

              7.3.        Mapy i plany

1. 2977 Thorn, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme 1909.

2. J. Böhmer, Karte der Stadt ThornnebstUmgegend, 1: 12500, 1884.

3. Plan z Karty Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1. M. Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992, s. 50-52.

              7.5.        Artykuły prasowe

-

              7.6.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia, http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 27.11.2013].

2. Strona cmentarza rodowego Elsnerów, przy ul. Św. Józefa, http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-rodowy-bielany [dostęp: 28.11.2013].