Cmentarz staroluterański, ul. Matejki 43a

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz staroluterański. Ze względu na przejęcie instytucji kościoła staroluterańskiego przez kościół ewangelicko-augsburski po II wojnie światowej, w dokumentach po 1947 r. możemy znaleźć nazwę: cmentarz ewangelicko-augsburski, lecz jest ona nieprawidłowa. Po likwidacji jest toSkwer Inwalidów Wojennych.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, protestancki wyznania staroluterańskiego.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, nieistniejący, nieupamiętniony.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Przemieściu Chełmińskim, w głębi Osiedla Młodych, przy ul. Matejki 43a, ok. 50 m. na południowy zachód za cmentarzem Św. Jerzego. Ze wszystkich stron teren otoczony budynkami mieszkalnymi.

Obszar wyodrębniony katastralnie - obręb 9, działki ewidencyjne o nr 207 i 208 o łącznej powierzchni ok. 0,34 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Gminy Miasta Toruń, bez wieczystego użytkowania, ul. Wały gen. Sikorskiego 8, tel. (56) 611-87-77,http://www.um.torun.pl/.

Obszar sklasyfikowany jako tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (Bz).

Księga wieczysta nr TO1T/00001532/5, TO1T/00001534/9.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/552 z 9 maja 1991 r.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie jest objęty aktualnym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego.

   2.        Rys historyczny

Cmentarz założono w 1854 r. po kilkunastoletnich staraniach gminy staroluterańskiej o własne miejsce pochówku. W 1947 r. przeszedł we władanie gminy ewangelicko-augsburskiej. Pochówki trwały co najmniej do 1962 r. Cztery lata później prasa napominała o jego likwidacji. Pozbawiony opieki stał się obiektem dewastacji i źródłem surowca pod nowe nagrobki. W 1991 roku cmentarz wpisano do rejestru zabytków. Władze miasta podjęły oficjalną decyzję o jego likwidacji w 1992 r. i przekształciły w skwer. Większość z ocalonych nagrobków została przeniesiona na pobliski cm Św. Jerzego. W 2011 r., w święto niepodległości, teren dawnego cmentarza przemianowano na Skwer Inwalidów Wojennych. W chwili obecnej nie ma śladu po tym, że kiedyś w tym miejscu znajdował się cmentarz, a pod ziemią znajdują się pochówki.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Obszar po cmentarzu położony jest na terenie płaskim poniżej poziomu przyległych gruntów. Przyjmuje kształt prostokąta. Niebrukowana aleja główna idąca w kierunku południowo-zachodnim przecina się z trzema ścieżkami idącymi wzdłuż osi północ-południe. Dochodzą do tego ścieżki wzdłuż północnej i południowej krawędzi skweru. Całość czytelna, jednak nie jest to pierwotny układ komunikacyjny dzielący cmentarz na kwatery. Od strony wschodniej teren otacza murek, który mógł być murem cmentarnym. Po stronie zachodniej oddzielony murem biegnącym przy gospodarstwach domowych. Bezpośrednio przy dawnym wejściu są schody z zamontowaną współczesną barierką. Tam też znajduje się ułamany słupek betonowy mogący stanowić element ogrodzenia dawnego cmentarza. Podobny tkwi w południowo-wschodnim rogu parku.  Po środku umieszczono głaz, a na nim metalową tabliczkę z napisem “Skwer inwalidów wojennych”. Odgarniając liście i trawę z łatwością zauważymy pozostałości po nagrobkach.

              3.2.        Wartości historyczne

Na co najmniej kilku z przeniesionych nagrobków zachowały się inskrypcje pozwalające na identyfikację zmarłych. Najstarszy z zachowanych upamiętnia Wilhelminę Dill (zm. 1921 r.)

Zasłużeni pochowani:

• Wiesław Husarski (1913-1939) - porucznik Wojska Polskiego.
• Katarzyna W. Kozłowska (zm. 1935) - baronówna z rodu Prittwitz-Gaffron.

Inskrypcje:

Siehe, wir preisenselig, | dieerdultethaben | Jak 5,11

(pol. Oto za błogosławione mamy tych, którzy wycierpieli, List Św. Jakuba 5,11,

 nagrobek anonimowy)

“Wiem, | że Odkupiciel mój | żyje” | Ijob 19,25

(Księga Hioba 19,25, nagrobek anonimowy)

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: dobry/średni.

Przestrzeń cmentarza po przeniesieniu nagrobków stanowi obecnie część zieleni osiedlowej, której zagospodarowanie stanowi układ ścieżek pomiędzy zachowanym starodrzewiem fragmentarycznej alei kasztanowców białych i szpalerowych nasadzeń klonów pospolitych wzdłuż ogrodzenia i nowo wprowadzonymi nasadzeniami.

Brak pomników i okazowych gatunków roślin. Gatunkiem rzadkim jest daglezja zielona.

Zagrożenia:

• Brak systematycznej pielęgnacji.
• Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.
• Ubytki wgłębne z objawami próchnicy.

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz był jedynym świadectwem istnienia w Toruniu społeczności staroluterańskiej, który został zlikwidowany przez władze miasta niezgodnie z ustawą o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Istniały pochówki, od których nie minęły ustawowe 40 lat, by można je zlikwidować. Jak na ironię zakrawa również fakt wpisania go na rok przed likwidacją do rejestru zabytków. Wartość kulturowa samego terenu została bezpowrotnie stracona natomiast przeniesione na  cmentarz  Św. Jerzego nagrobki wciąż niszczeją. Oprócz okolicznych mieszkańców mało kto dziś zdaje sobie sprawę, że skwer był kiedyś cmentarzem. Miał służyć jako park, lecz brak ławek powoduje, że  traktowany jest wyłącznie jako miejsce wyprowadzania psów. Istnieją legendy jakoby nagrobki z cennego czarnego kamienia i marmuru załadowano do dwóch wagonów i wywieziono do zużycia przy odbudowie Warszawy i na jej cmentarzach (inf. od rodziny Trenk).

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzonych prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

• Sklejenie i oczyszczenie nagrobków staroluterańskich, które zostały przeniesione na cmentarz Św. Jerzego.
• Przeniesienie płyty z tablicą inskrypcyjną por. Wiesława Husarskiego z powrotem na lapidarium staroluterańskie. Płyta została zabrana prawdopodobnie z braku wiedzy o polskojęzycznych staroluteranach na jeden z nagrobków na cmentarzu św. Jerzego.

              4.2.        Budynki cmentarne

-

              4.3.        Bramy i ogrodzenie

-

              4.4.        Alejki

-

              4.5.        Zieleń

• Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.

              4.6.        Pozostałe elementy

• Uprzątnięcie śmieci, które lądują bezpośrednio za dawnym murem cmentarza z uwagi na umiejscowienie po przeciwnej stronie muru pojemników na odpady.

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

• Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
• Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi i społeczności staroluterańskiej w Toruniu.
• Usunięcie z rejestru zabytków skweru, jakim obecnie jest cmentarz.
• Ewentualne wpisanie do rejestru lapidarium na cmentarzu św. Jerzego. 

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. E. Buze, I. Kurowska, M. Krużyńska, Inwentaryzacja i projekt uporządkowania dawnego cmentarza staroluterańskiego i fragmentu części ewangelickiej cmentarza Św. Jerzego w Toruniu, Toruń, 1996.

2. Karta Cmentarza, oprac. Ewa Jaszewska, Magdalena Bartoś, 1988.

3. Karta Cmentarza, oprac. Henryk Grecki, 1994.

4. E. Piskorska, Cmentarz parafii ewangelicko-augsburskiej przy ul. Matejki. Dokumentacja naukowo-historyczna, Toruń, 1975, mps.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00001532/5 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych, http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 28.11.2013].

2. Księga wieczysta nr TO1T/00001534/9 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 28.11.2013].

3. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r.,http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 12.12.2013].

              7.3.        Mapy i plany

1. 2977 Thorn, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme 1892.

2. J. Böhmer, Karte der Stadt ThornnebstUmgegend, 1: 12500, 1884.

3. Plany z Kart Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1. M. Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992, s. 58-59.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. M. Behrent, Świętujemy wolność historią nauką i melodią, “Gazeta Wyborcza”, wydanie internetowe z 09 listopada 2011 r., http://torun.gazeta.pl/torun/1,35576,10610378,Swietujemy_wolnosc_historia__nauka_i_melodia.html [dostęp: 28.11.2013].

2. M. Kęskrawiec, Zabijanie przeszłości, “Nowości” z 6 maja 1992, nr 88, s. 5.

3. Porządki w zakresie cmentarnictwa, “Ilustrowany Kurier Polski”, 1966, nr 181.

              7.6.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia,http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 28.11.2013].